Historia szkoły w Ludźmierzu
HISTORIA LUDŹMIERZA
Parafia Wniebowzięcia NMP w Ludźmierzu jest najstarsza na Podhalu. Wisław, bp krakowski, zezwala wojewodzie krakowskiemu Teodorowi Gryficie wznieść świątynię ku czci Matki Boskiej (1234). Był to czas rozbicia dzielnicowego w Polsce. Książę krakowski i śląski, Henryk Brodaty, nadaje Teodorowi Gryficie przywilej osadzania kolonistów w lasach nad rzekami: Ostrowianka, Biały i Czarny Dunajec, Rogoźnik, Lepietnica oraz w okolicach Szczyrzyca.
W latach 1234-45 istnieje w Ludźmierzu klasztor Cystersów. Najazd Tatarów i stałe zagrożenie ze strony zbójców oraz ciągłe powodzie skłaniają zakon do przeniesienia klasztoru do Szczyrzyca (1245). Niemniej jednak parafią ludźmierską kierują Cystersi aż do XIX wieku (1824). Z kolei parafię Ludźmierz przejmuje diecezja tarnowska, a potem krakowska (1881).
Istnienie kościoła parafialnego w Ludźmierzu w XV wieku potwierdza historyk Jan Długosz. Akta wizytacji biskupich - poczynając od 1566 roku - precyzują dokładnie:
W Ludźmierzu istnieje kościół parafialny Wniebowzięcia NMP. Prawo patronatu posiada opat cysterski, w którego imieniu kieruje parafią jeden z zakonników, za zgodą biskupa krakowskiego. Kościół drewniany, modrzewiowy, gontem kryty, został ufundowany przez Teodora Gryfitę, wojewodę krakowskiego. Posiada on trzy ołtarze. Rocznicę poświęcenia kościoła obchodzi się w niedzielę po Wielkanocy.
W latach 1869-77 powstaje w Ludźmierzu - na miejscu rozebranego modrzewiowego - nowy, murowany, neogotycki kościół istniejący do dziś. Do niego przeniesiono rokokowy ołtarz wielki z łaskami słynącą od wieków figurą MB Ludźmierskiej. To tutaj, przy figurze Matki Boskiej, skupia się religijne życie Podhala. I nie tylko. Przybywa tutaj wielu pielgrzymów z całej Polski, ze Słowacji, z Węgier, ale także z innych krajów i nie tylko europejskich. Przybywają w regiony rozpościerające się u stóp granitowego masywu Tatr, często czynią to wędrując szlakiem św. Jana Pawła II.
Parafia w Ludźmierzu jest znana przede wszystkim dzięki otaczanej od lat kultem Figurze Matki Boskiej Ludźmierskiej - Królowej Podhala wykonanej ok. 1400 roku. To tutaj skupia się od prawie 600 lat życie religijne Podhala. Kilka razy do roku tysiące pielgrzymów przybywają przede wszystkim z Podhala, Spisza i Orawy - regionów rozpościerających się u stóp granitowego masywu Tatr.
Podhale jest głównym regionem turystycznym Polski. Położone w kotlinie tektonicznej leżącej między Tatrami - górami o charakterze alpejskim (wys. max. 2500 m n.p.m.) a Gorcami - znacznie niższym pasmem górskim zbudowanym głównie z piaskowców i łupków. Na Podhalu ukształtowała się odrębna pasterska kultura ludowa górali podhalańskich.
W poł. XIX wieku Podhale i Tatry wzbudziły zainteresowanie naukowe i artystyczne oraz krajoznawcze, co przyczyniło się do rozwoju funkcji wypoczynkowo-turystycznej tego regionu. Sztuka podhalańska znana jest głównie z haftów i z rzeźby na szkle i w drewnie.
Na zachód od Podhala, u stóp południowych zboczy Babiej Góry (1725 m n.p.m.) leży Orawa - kraina historyczna pogranicza polsko-słowackiego. Zamieszkiwana jest przez Orawian - grupę góralską ukształtowaną pod wpływem osadnictwa pasterskiego. Odrębność Orawian zachowała się w elementach stroju ludowego oraz architekturze. Współczesna sztuka ludowa reprezentowana jest przez malarstwo na szkle, snycerkę, rzeźbę, haft i wyroby z metalu.
Spisz jest krainą historyczną leżącą na południowy-wschód od Podhala. Odrębność kultury górali spiskich widoczna jest do dzisiaj w stroju oraz elementach architektury w postaci spichrzów z półkolistym sklepieniem oraz zamkniętych zagród z bogato zdobionymi chałupami. W sztuce ludowej dominuje snycerstwo, tkactwo, hafciarstwo, metaloplastyka oraz rzeźba w drewnie i na szkle.
Cystersi - historia opactwa
Fundację lokalizowano w centrum wsi o nazwie Szczyrzyc na prawym brzegu rzeki Stradomki n.p.m., w obrębie Beskidu Wyspowego. Proces fundacyjny związany z osadzeniem cystersów na Podhalu datuje się na lata 1231-1243. Pierwszą siedzibą zakonników miał być Ludźmierz. Działania związane z osadzeniem ich w tej miejscowości podjął wojewoda krakowski Teodor lub Czader z rodu Gryfitów. Przekazał on na ten cel dobra zgromadzone przed śmiercią.
Prawdopodobnie fundacja w Ludźmierzu powstała w latach 1231-1234 lub 1238-1242. Nie ma pewności co do macierzy opactwa ludźmierskiego. Mówi się o klasztorze w Sulejowie lub Jędrzejowie. Wydaje się, iż mało zachęcająca dla niemieckich zakonników lokalizacja, w jednym z najsłabiej zasiedlonych, odludnych miejsc Polski oraz skromne uposażenie przesądziły o tym, iż ostatecznie placówkę obsadzono zakonnikami przybyłymi z Jędrzejowa. Nie wiadomo też, kiedy konwent objął w posiadanie nową placówkę i jak wyglądały pierwotne zabudowania. Z pewnym prawdopodobieństwem stwierdzić jednak można, iż około roku 1238 cystersi przebywali już w Ludźmierzu. Uposażenie pierwotne stanowiły dobra przekazane przez Teodora, zgromadzone przed jego śmiercią, która nastąpiła ok. 1237 r. Zlokalizowane były one w trzech kluczach majątkowych. Pierwszy stanowiła okolica Ludźmierza. Drugi klucz składał się z włości położonych w okolicach Szczyrzyca. Trzeci kompleks to miejscowości w pobliżu Mogilan. Do uposażenia pierwotnego zaliczyć należy także Bolechowice lezące w okolicach Wieliczki, wsie pod dzisiejszą Dębicą, Latoszyn i Straszęcin - wymienione w 1239 r. na Droginię.
Przyczyny, jakie legły u podstaw fundacji są złożone. Poza oczywistym dewocyjnym charakterem i prywatną inicjatywą Teodora Gryfity widoczne są także względy o szerszym charakterze politycznym, społecznym i gospodarczym. Proces kolonizacji i uaktywnienie gospodarcze ziem karpackich były w kręgu zainteresowań zarówno polskiej, jak i węgierskiej strony. Przynależność państwowa pustkowi górskich była w sferze zainteresowań obu stron. Proces zawłaszczania gospodarczo-osadniczego oraz administracyjnego nasilił się w 1 poł. XIII w. Fundacja cystersów, na równi z fundacją klarysek w Sączu, wzięła udział w szerokiej bezprecedensowej akcji kolonizacyjnej Podhala.
HISTORIA SZKOŁY W LUDŹMIERZU
Pierwsza szkoła w Ludźmierzu miała charakter szkółki parafialnej i mieściła się przy kościele parafialnym. Nadzór nad szkółką sprawowali proboszczowie ludźmierscy z zakonu Cystersów. Według najstarszej tradycji szkoła w Ludźmierzu istniała już w XV wieku.
Pierwsza udokumentowana wzmianka historyczna o jej istnieniu pochodzi z 1596 roku. Opis szkoły został zawarty w sprawozdaniu powizytacyjnym biskupa krakowskiego Radziwiłła. W tym czasie kierownikiem szkoły był Jan z Dobczyc. Posiadał on we wsi dom z ogródkiem. W utrzymaniu nauczyciela swój udział mieli również mieszkańcy parafii, którzy dawali na jego rzecz określoną inwentarzem ilość żyta i owsa oraz pieniądze.
Do szkółki uczęszczały dzieci z Ludźmierza, Krauszowa, Długopola, Rogoźnika.
Z wizytacji w roku 1608 wynika, że Jan Krzynkowski, kierownik szkoły od 15 lat, ma dom, obejmujący izbę i sypialnię, dobry ogród nad Dunajcem, z dwóch wsi sep po 17 korcy żyta i owsa i od zagrodników po 6 groszy. To samo potwierdza wizytacja w roku 1618, a ponadto zawiera upomnienie „by magister szkoły dzwonił na Anioł Pański rano, w południe i wieczór”.
Z wizytacji przeprowadzonej za czasów biskupa krakowskiego Szaniawskiego (1727) zachowała się wzmianka w formie polecenia „by w szkole kształcono chłopców w naukach, o ile z tej wsi wychodzą godni mężowie”.
***
Pierwsza szkoła mieściła się w organistówce. Najczęściej organista był również nauczycielem, czyli tzw. bakałarzem. Naukę pobierano zazwyczaj w niedzielę lub zimą, kiedy było mniej pracy w polu.
W roku 1827 naukę w szkółce parafialnej prowadził Marcin Chlebowski miejscowy organista. Mieszkał on ze swoją rodziną w organistówce naprzeciw kościoła pod numerem 2.
Jego poprzednikiem na stanowisku nauczyciela był Tomasz Burdyński (ok. 1731 - 30.03.1791) również organista w miejscowym kościele.
W okresie pomiędzy 1827 a 1837 uczył w szkole organista Julian Czernecki. Po jego odejściu z Ludźmierza funkcję nauczyciela i organisty pełnił Franciszek Kocjan (1806 - 13.10.1846).
W okresie zaborów (od 1772 r.) całe Podhale i przyległe tereny na wschód znalazły się w granicach Monarchii Austro-Węgierskiej. W roku 1853 na Podhalu utworzonych zostało 9 powiatów. Większość wsi weszła w skład powiatu nowotarskiego. Ludźmierz, Krauszów, Rogoźnik należały do dóbr klasztoru Cystersów ze Szczyrzyca. (Cystersi opuścili Ludźmierz w roku 1243 na skutek różnych trudności, jednak zachowali te wioski i pełnili do roku 1824 obowiązki duszpasterzy, którzy przejęli księża diecezjalni).
W roku 1818 na licytacji – dobra Cystersów zakupił Wojciech Przerwa Tetmajer. Od roku 1859 Ludźmierz należał do Adolfa Tetmajera, ojca Kazimierza i Włodzimierza.
W latach czterdziestych XIX w. została w miejsce szkółki parafialnej założona w Ludźmierzu szkoła normalna, której pierwszym kierownikiem od roku 1870 został Edward Sołtys (ok. 1828 - 1894) pochodzący z Krościenka.
Nowy budynek szkoły został wybudowany na gruntach chłopskich naprzeciw kościoła obok organistówki. W taki bowiem sposób lokowano wiejskie szkółki po decyzji Komisji Edukacji Narodowej w 1773 r.
Edward Sołtys był nauczycielem dzieci Adolfa Tetmajera: Włodzimierza i Kazimierza urodzonych w Ludźmierzu, za co otrzymał kilka zagonów ,,Pod Brzyzkami’’.
W latach 1889 – 1896 kierownikiem szkoły w Ludźmierzu był Stanisław Jankowski (wcześniej pracował w Długopolu), który w swoich pamiętnikach odnotował bardzo niechętny stosunek górali do szkół.
W 1910 roku szkoła była prowadzona przez pochodzącego z Krauszowa Andrzeja Czarniaka. (15.02.1862 - 13.09.1928).
Do roku 1930 działała w Ludźmierzu szkoła powszechna dwuklasowa.
Na przełomie 1930/1931 szkoła zatrudniała 3 nauczycieli. Uczyło się 80 uczniów. Przed II wojną światową budynek szkoły składał się z dwu izb szkolnych, sieni, drewutni i ustępów. Został on w 1935 roku za czasów sołtysa Jana Czai – Gąsiorka przebudowany.
Przed II wojną światową szkoła w Ludźmierzu była już czteroklasową (na mocy uchwały Sejmu z 1932 r.), ale nauka trwała 7 lat.
We wrześniu 1939 r. nie we wszystkich szkołach rozpoczęła się nauka, a i później były częste przerwy z różnych powodów między innymi dlatego, że zostały zajęte na potrzeby wojenne. Na początku wojny w Ludźmierzu pracował nauczyciel Stanisław Zachara, który w 1941 roku został aresztowany, później zwolniony, ale pozbawiony prawa do nauczania. Jawna szkoła powszechna została w czasie wojny pozbawiona pełnego nauczania programowego, szczególnie w zakresie j. polskiego, historii, geografii Polski.
Polskie przedwojenne podręczniki szkolne zastąpiono czasopismami „Ster” i „Mały Ster”, które funkcji podręcznika nie spełniały. Ograniczono czas nauki, przerywany na dodatek różnymi zarządzeniami i powinnościami dla uczniów (zbieranie ziół, runa leśnego), ale także warunkami okupacyjnymi, ciężkimi zimami, brakiem obuwia i strachem rodziców przed łapankami i wywózką na roboty, szczególnie starszych dzieci. Na przełomie 1940/41 roku wszyscy nauczyciele na Podhalu zostali zmuszeni do złożenia przysięgi na wierność okupantowi. Nauczyciele odczuwali swą niemoc i bezradność, chociaż mieli zapewnienie rządu polskiego na uchodźstwie, że przysięga złożona pod okupacyjnym przymusem jest nieważna. Przenoszono też pojedynczych nauczycieli i kierowników szkół z miejscowości do miejscowości, aby stale przerywać więzi łączące nauczycieli z uczniami i środowiskiem.
Szkoła jednak działała, pomimo okupacji po polsku i w duchu polskim. Uczono przede wszystkim dzięki niezwykłym nauczycielom, prześladowanym, poniżanym przez wroga, ale wierzącym, że kiedyś wojna się skończy i wróci wolna Polska.
Oprócz jawnego nauczania prowadzono tajne nauczanie. Dla prowadzenia tajnego nauczania powoływano różne komitety np. Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury w Nowym Targu została powołana w pierwszych dniach września 1942 roku.
Od września 1943 r. pracowała w Ludźmierzu nauczycielka Janina Łukaszczyk, do końca wojny jako jedyna nauczycielka.
W 1945 roku rozpoczęła pracę pani Maria Kawkowa (z domu Krawczyńska – córka organisty ) pochodząca z Ludźmierza, która powróciła z wojennej tułaczki. Po powrocie jej męża z niewoli, po roku pracy w Ludźmierzu, wyjechała.
W 1946 roku do pracy w szkole przyszła pani Maria Jachymiak (po mężu Długopolska) i Antonina Jachymiak (bratowa) oraz Franciszka Czarniak (zamężna Tylkowa), córka przedwojennego kierownika Andrzeja Czarniaka.
Szkoła była już siedmioklasowa. Na mocy reformy każde dziecko obejmował obowiązek uczęszczania do szkoły podstawowej. Uczniów przybywało, gdyż w Ludźmierzu na całą okolicę była tylko jedna szkoła siedmioklasowa.
W tym pierwszym etapie chodziły dzieci do klasy VI i VII z Krauszowa, Długopola, Rogoźnika, Lasku, a nawet Zaskala.
Pani Janina Łukaszczyk pracowała 7 lat do 1950 roku. Pani Franciszka Czarniak (Tylkowa) była kierowniczką i pracowała do emerytury – 1965 roku. Podobnie do emerytury pracowała pani Maria Długopolska i pani Antonina Jachymiak.
Prócz tych nauczycieli pracowało jeszcze wiele osób, m.in.: p. Teresa Lisowska, p. Romańska, p. T. Górkiewicz, p. Pawłowska (zamężna Worwa), p. Józefa Morawska – aż do emerytury, p. Helena Chrobak, p. Maria Zawora, od roku 1961 p. Maria Wojtoń, od 1965 roku p. Władysław Chrobak i jego żona Maria Chrobak, Stanisław Hnotik. Nauczyciele często się zmieniali, gdyż warunki pracy były trudne, a i z mieszkaniami były problemy.
Pozostali tylko nauczyciele miejscowi.
Stale wzrastająca ilość dzieci, a ponadto przedłużenie okresu nauki, sprawiły, że budynek szkoły stał się za szczupły. Nauka odbywała się także w prowizorycznie zaadoptowanych na ten cel pomieszczeń straży pożarnej, prywatnego domu J. Szczęcha.
Zaczął dojrzewać plan budowy nowej szkoły.
Oddział Związku Podhalan w Ludźmierzu postanowił sobie jako jeden z punktów programu społecznej działalności interwencją i pomoc na rzecz przyśpieszenia budowy odpowiedniej szkoły. Związek uzyskał od byłego wice-premiera J. Tokarskiego oraz Ministra Budownictwa i Przemysłu Materiałami Budowlanymi decyzję, wyrażającą zgodę na opracowanie projektu indywidualnego w stylu regionalnym. Mimo to postawiono budynek w formie wydłużonego baraku istniejącego do obecnej chwili.
Od roku 1965 kierownikiem szkoły został Władysław Chrobak, zajmując się budową szkoły.
Naukę w nowym – obecnym budynku rozpoczęto 1 X 1966 r.
W nowym roku szkolnym 1966/67 rozpoczęli pracę następujący nauczyciele:
- kierownik szkoły Władysław Chrobak
- Maria Chrobak
- Antonina Jachymiak
- Franciszka Tylka
- Józefa Morawska
- Maria Wojtoń
Ówczesne władze oświatowe chciały nadać szkole imię K. Przerwy-Tetmajera, ale Związek Podhalan działający w Ludźmierzu od 1963 roku stanowczo się temu sprzeciwił. Argumentował swój sprzeciw tym, że budynek nie ma nic wspólnego z architekturą regionalną. Sprawa imienia ucichła.
Pan mgr Władysław Chrobak był dyrektorem do 1984 roku.
Kolejnym dyrektorem był mgr Andrzej Długosz w latach 1985 – 1991
Pan mgr Marek Wojtoń (syn nauczycielki p. Marii Wojtoń) prowadził szkołę od 1991 – do 1999 roku.
Za jego kadencji podjęto się przebudowy dachu szkoły, który stał się bardziej spadzisty.
Obecny dyrektor – mgr Edward Pazdur (od 1999 r.)
Po wielu latach przypomniano, że stara szkoła nosiła imię Św. Jana Kantego. Dyrekcja szkoły zwróciła się do władz oświatowych z prośbą o przywrócenie dawnego imienia szkoły. Oficjalna uroczystość przywrócenia imienia odbyła się 18 października 2001 roku.
Opracowały: Grażyna Nowak i Lucyna Czaja w roku 2015
na podstawie tekstów:
Pani Marii Wojtoń – emerytowanej nauczycielki,
Pana Macieja Jachymiaka – historyka,
wywiadu z Panem Józefem Górz – byłym sołtysem wsi.